۱- مقدمه

سلامت الکترونیک (e-Health) یک زمینه نوظهور از برخورد انفورماتیک، پزشکى، بهداشت عمومى و تجارت است که از طریق شبکه جهانى وب (world wide web) و تکنولوژى هاى مرتبط با آن ارتقا و تکامل مى یابد. سلامت الکترونیک را نه تنها به عنوان یک توسعه فنى بلکه به عنوان حالتى روحى، طرز تفکر و یک حرکت عمومى جهانى مى توان توصیف کرد. براى توصیف واژه سلامت الکترونیک باید از فناورى اطلاعات و ارتباطات (Information Comunication Technology) در بخش سلامت بهره برد. اطلاعات دیجیتالى در بخش سلامت و بهداشت براى مقاصد بالینى و آموزشى و مدیریتى از طریق الکترونیکى، انتقال ذخیره و بازیابى مى شود.

۲- تعریف سلامت الکترونیک

سلامت الکترونیکى یک زمینه جدید و روبه رشد از تلاقى اطلاع رسانى پزشکى ـ سلامت عمومى و مبادلات تجارى است که به خدمات و اطلاعات سلامت ارائه شده و یا تقویت شده از طریق اینترنت و فناورى هاى وابسته اطلاق مى گردد. در مفهومى وسیع تر این واژه نه تنها به توسعه فناورى اشاره مى کند بلکه زمینه اى جامع براى ارتقاى محلى ـ منطقه اى و بین المللى مراقبت بهداشتى با استفاده از فناورى اطلاعات و ارتباطات است.

۳- تاریخچه سلامت دیجیتال

واژه e-Health ابتدا در دهه ۹۰ میلادى کلمه اى عمومى بود و به تمام مسائل مشترک میان کامپیوتر و پزشکى اطلاق مى شد. این کلمه در ابتدا بیشتر به وسیله بخش صنعت و تجارت مورد استفاده واقع مى شد و کاربرد علمى آن بسیار کم بود. در آن زمان تمام خدماتى که اینترنت براى سلامت جامعه مى توانست ارائه دهد در این حوزه قرار مى گرفت. به عنوان مثال شرکت Intel از e-Health به عنوان تلاشى مشترک از سوى مسئولان بهداشت جهانى و فناورى یاد مى کند، اما با گسترش نفوذ اینترنت در جوامع و افزایش گرایش کاربران به استفاده از اینترنت، سلامت دیجیتال نیز دچار تحولى عظیم شد و از کاربردى عمومى خارج شده و تبدیل به یک زیرشاخه از بهداشت عمومى شد. پس از آن کاربران و متخصصان فراوانى به استفاده از e-Health روى آوردند و سلامت الکترونیکى به واژه اى علمى و آکادمیک تبدیل شد اما در ابتدا گروهى از دانشمندان و متخصصین با ورود این واژه به لغات علمى و دانشگاهى مخالف بودند و آن را واژه اى صرفاً تجارى مى دانستند اما براثر توسعه دامنه کاربرد مجوز ورود صادر شد به گونه اى که امروزه در بانک اطلاعات پزشکى دنیا (medline) صدها مقاله علمى مرتبط با حوزه سلامت الکترونیکى مى توان یافت.

فواید فراوانى از سلامت الکترونیکى مى توان به دست آورد اما باید این نکته را نیز در نظر داشت که توسعه و گسترش خدمات بهداشتى و درمانى بدون استفاده از رایانه و تکنولوژى هاى مرتبط عملیاتى نخواهد بود. لذا براى تبیین بیشتر این کاربرد در ۱۰ حوزه به شرح زیر قابل تفسیر است:

۴-۱- توانمندسازى

به دلیل در دسترس قرار گرفتن اطلاعات و دانش پایه و مورد نیاز پزشکى و بهداشتى از سوى شبکه هاى اطلاعاتى براى همگان، راه هاى جدیدى به سوى درمان بیمار محور در جامعه اطلاعاتى ایجاد مى شود. مردم جوامعى که اطلاعات صحیح و کافى را نسبت به مراقبت از سلامت خود دارند، کمتر دچار بیمارى شده و در صورت ابتلا به بیمارى نیز مى دانند که در چه زمانى به چه متخصصى رجوع کنند. بدین ترتیب از مراجعه هاى مکرر آن ها به مراکز غیرمرتبط جلوگیرى به عمل آمده و در نتیجه شاهد ترافیک هاى بیهوده در محیط هاى بهداشتى نخواهیم بود، افزون بر این افراد بیمار مى توانند آموزش هاى مورد نیاز خود را در مورد برخورد با بیمارى و عوارض آن از طریق شبکه هاى اطلاع رسانى دریافت کنند.

در این حوزه از سلامت دیجیتال امکان تبادل اطلاعات و اسناد پزشکى میان مؤسسات بهداشتى و درمانى فراهم خواهد شد به نحوى که همواره از آخرین تغییرات دارویى، نسخه هاى درمانى، آموزش هاى پرستارى و مراقبتى و دیگر اطلاعات مورد نیاز آگاه شوند، بانک هاى اطلاعاتى (Data Base) این مؤسسات همواره به روز بوده و از آخرین تجربیات همکاران خود در هر گوشه از جهان مى توانند استفاده کنند.

۴-۳ـ اصول اخلاقى

سلامت الکترونیکى الگوهاى نوین ارتباطى میان پزشک و بیمار؛ پزشک و پزشک را ایجاد خواهد کرد و چالش ها، تهدیدها، تحولات ونیز فرصت هاى جدیدى از جنبه اخلاق را به وجود مى آورد. از جمله این چالش ها بحث اخلاق پزشکى در درمان هاى online، محرمانه ماندن اطلاعات بیماران، محرمانه نگه داشتن مهارت هاى تخصصى پزشکان و نیز رضایت پزشک و بیمار در درمان است.

۴-۴ـ کارآیى

خصوصیاتى همچون حافظه، سرعت در پردازش و تحلیل و توانایى انجام حجم زیادى از عملیات موجب خواهد شد که مدیریت خدمات بهداشتى و درمانى با استفاده از رایانه بتواند پیشرفت هاى قابل ملاحظه اى در راه توسعه و پیشرفت بردارد. براى تصمیم گیرى در عرصه ارائه خدمات سلامت اصل نخست جمع آورى اطلاعات مناسب است. در زمان هاى گذشته در اثر یک مورد بیمارى جدید زمان زیادى را به خود اختصاص مى داد، اما امروزه به عنوان اقدامى فورى در بخش سلامت دیجیتال، قابل انجام است.

۴-۵-آموزش online

یکى از حوزه هاى سلامت الکترونیکى که ارتباط بسیار نزدیک و تنگاتنگى نیز با آموزش الکترونیکى learningـe دارد حوزه آموزش online سلامت است. در این بخش از سلامت دیجیتال متون آموزش پزشکى، آموزش سلامت، اطلاعات بهداشتى و درمانى و نیز اطلاعات پیشگیرى از وقوع بیمارى ها به صورت online و به شکل متن، صدا، تصویر و فیلم بر روى شبکه جهانى وب (world wide web) قرار مى گیرد تا همه کاربران به آن دسترسى داشته باشند. همچنین جدیدترین مسائل و یافته هاى پزشکى دنیا نیز بر روى شبکه جهانى قرار مى گیرد تا پزشکان و متخصصان با مراجعه به آن اطلاعات پزشکى و درمانى خود را به روز نگاه دارند.

۴-۶- ارتباطى جدید

سلامت دیجیتال نوعى ارتباط جدید میان بیمار و پزشک برقرار خواهد کرد . ارتباطى تمام وقت و ۲۴ ساعته که این ارتباط در روزهاى غیرکارى و تعطیل نیز قابل انجام است. بیمار از طریق آدرس اینترنتى که پزشک معالجش در اختیار او قرار داده، مى تواند آخرین اطلاعات را درباره بیمارى خودبه دست آورده و با آخرین و جدیدترین درمان ها آشنا شود. افزون بر این مى تواند علایم و نشانه هاى جدید را که خود مى بیند و دردهایى را که در بدن خود احساس مى کند به صورت online در اختیار پزشک معالج خود قرار دهد و پزشک نیز راهنمایى هاى خود را به صورت online انجام دهد، بدون این که نیاز به حضور فیزیکى هر یک از دو طرف در مطب و یا بیمارستان باشد. همچنین در صورت حاد شدن مشکل مریض مى تواند با ارسال درخواستى براى پزشک معالج خود، تقاضاى حضور فیزیکى ایشان را در منزل و یا محل کار خود بنماید.

این نوع از ارتباط که شکل جدیدى از ارتباط میان پزشک و بیمار است به نوعى مشارکت تبدیل شده و منجر به اتخاذ تصمیمات مشترک نیز خواهد شد که این امر در بیمارى هاى جدید موجب افزایش سطح علمى پزشک و معالجه زودتر بیمار خواهد شد.

۴-۷- گستره جغرافیایى

توسعه گستره مراقبت هاى بهداشتى به فراتر از مرزهاى جغرافیایى در مقوله سلامت الکترونیکى بیماران مفهوم جدیدى است از پزشکان بى مرز.

در حوزه e-Health مراقبت هاى درمانى به فراتر از مرزهاى قراردادى بشرى، پزشکان را قادر مى سازد تا به آسانى مراقبت هاى پزشکى خود را به صورت online از طریق اینترنت پیگیرى نمایند و نیز دسترسى بیماران را به دلیل نبود حضور فیزیکى پزشک معالج، محدود نخواهد کرد. همچنین پزشکان قادر خواهند بود تا با حضور مجازى در کشورهاى عقب مانده به مشکلات بیماران این کشورها رسیدگى کنند. بدون آن که حضور فیزیکى خود را در کشورشان از دست بدهند. این امر منجر به افزایش سطح جهانى سلامت بهداشتى خواهد شد.

۴-۸- افزایش کیفیت خدمات سلامت

به دلیل ثبت و نگهدارى اطلاعات پزشکان و مراکز بهداشتى در حافظه رایانه ها، مقایسه میان ارائه کنندگان خدمات بهداشتى درمانى راحت تر خواهد بود. زمانى که این مقایسه صورت مى گیرد مشتریان به سوى مراکزى که خدمات با کیفیت ترى ارائه مى دهند، هدایت خواهند شد و این امر سبب ازدحام جمعیت در مراکز بهداشتى و لزوم نوبت دهى براى مراجعه، اعلام نتایج آزمایشگاهى و امکان بحث و بررسى راه هاى درمانى از طریق اینترنت را فراهم مى آورد و به دلیل استقبال مردم از مراکز درمانى با کیفیت تر، دیگر مراکز نیز به سمت تعالى پیش خواهند رفت.

۴-۹- مبتنى بر مدارک بودن

معالجات در محیط e-Health باید براساس مستندات صورت بگیرد به این معنى که اگر براى بیمار روش درمانى خاصى پیشنهاد شود این روش باید با یافته هاى علمى روز مطابقت داشته باشد همچنین پیش بینى یک روش درمانى نیز براساس آخرین اطلاعات و دانش پزشکى روز میسر خواهد شد. البته در این حوزه نیاز به کار زیادى وجود دارد تا بسترهاى علمى آن فراهم شود.

۴-۱۰- افزایش دسترسى به خدمات تأمین عدالت

استفاده از خدمات e-Health سبب خواهد شد که افراد خدمات سرویس هاى بهداشتى درمانى مورد نیاز خود را از ارائه دهندگان آن در هر نقطه از جهان دریافت کنند. این خدمات مى تواند شامل مشاوره هاى ساده و ابتدایى تا معالجات پیچیده ترى در بیمارى هاى مزمن باشد. به این ترتیب فردى که تاکنون تنها امکان استفاده از خدمات بهداشتى را تنها در شهر خود داشته است اکنون توانایى استفاده از این خدمات را در هر کجاى دنیا دارد و دسترسى استفاده کنندگان به مراکز بهداشتى راحت تر شده و بدین ترتیب امکان برقرارى عدالت فراهم خواهد شد.

۵- زیرساخت هاى e-Health

بحث سلامت الکترونیک رابطه نزدیکى با زیرساخت هاى دیجیتالى هر کشورى و نیز فرهنگ دیجیتالى آن کشور دارد. براى برقرارى نظام سلامت دیجیتالى هر کشورى زیرساخت هاى مخابراتى و اینترنتى آن کشور نقش تعیین کننده اى دارد. درصد کاربران از اینترنت، میزان نفوذ فیزیکى اینترنت در کشور، سایت هاى ارائه دهنده اطلاعات پزشکى و درمانى، سرویس دهندگان اینترنت و غیره از عوامل مهم در توسعه سلامت الکترونیکى هستند. همچنین نقش وزارتخانه ها و سازمان هاى درگیر در حوزه سلامت الکترونیکى مانند وزارت فناورى اطلاعات و ارتباطات (ICT ) و وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکى و دیگر سازمان هاى مرتبط بسیار مهم خواهد بود.